Diagnostyka x SEXEDPL - Hormony u kobiet i mężczyzn - kiedy należy je badać?

Rozpoczynamy współpracę z fundacją SEXEDPL – organizacją założoną przez Anję Rubik, która od lat zmienia sposób myślenia o edukacji seksualnej w Polsce. SEXEDPL promuje świadome decyzje, rzetelną wiedzę o zdrowiu i zachęca do dbania o siebie w każdym aspekcie życia. Te wartości są nam bardzo bliskie. W Diagnostyce codziennie wspieramy ludzi w trosce o zdrowie, oferując badania laboratoryjne, które pomagają lepiej poznać swój organizm i szybko reagować na ewentualne nieprawidłowości. Wierzymy, że wiedza i diagnostyka to podstawa zdrowego życia, dlatego razem chcemy budować świadomość i zachęcać do mądrego dbania o siebie.

W kolejnym cyklu materiałów edukacyjnych chcemy zwrócić uwagę na badania hormonalne, które są ważne zarówno dla kobiet, jak i mężczyzn. Treści zawarte w artykule odnoszą się do zaburzeń gospodarki hormonalnej, które znacząco wpływają na nasz komfort, samopoczucie i sposób funkcjonowania. Szczególnie skupiamy się na hormonach układu rozrodczego obu płci, istotnych dla płodności, funkcji seksualnych, przebiegu cyklu miesiączkowego, libido; a także hormonów przysadkowych i tarczycy oraz ich wpływu na nasz organizm.

Zaburzenia hormonalne to problemy związane z równowagą gospodarki hormonalnej w organizmie. Brak tej równowagi wiąże się ze złym samopoczuciem, wahaniami nastroju i masy ciała, problemami ze skórą, spadkiem libido. Hormony płciowe żeńskie bada się zwykle, kiedy poza wymienionymi objawami pojawiają się także zaburzenia miesiączkowania, utrudniające m.in. zajście w ciążę. U mężczyzn najczęstszą przyczyną badań hormonalnych są obniżone libido, zaburzenia erekcji, ale także trudności w poczęciu potomka. Czym są hormony, jakie pełnią funkcję i jakie badania należy wykonać? Sprawdźmy.

Hormony – co to takiego?

Cechy wyglądu kobiety i mężczyzny determinują właśnie hormony, czyli substancje wydzielane w różnych gruczołach układu endokrynnego naszego organizmu. U mężczyzn za budowę ciała, niski głos i zarost na twarzy odpowiada w głównej mierze testosteron. U kobiet – za krągłości ciała, charakterystyczne rozmieszczenie tkanki tłuszczowej odpowiedzialne są estrogeny.

W organizmie kobiety i mężczyzny produkowane są te same hormony, różnią się ich stężenia. W organizmie mężczyzny stężenia hormonów w okresie dorosłości nie wahają się i pozostają zwykle na stałym poziomie, natomiast w organizmie kobiety wydzielane są cyklicznie – co warunkuje przebieg i fazowość cyklu miesiączkowego.

Rozchwianie stężeń hormonów może być przyczyną przykrych i doskwierających dolegliwości. W przypadku objawów m.in. ze spadku libido, zaburzeń miesiączkowania, dolegliwości skórnych, problemów z poczęciem potomstwa, przewlekłym odczuwaniem zimna/gorąca – konieczne jest wykonanie badań hormonalnych.

Do najczęściej zlecanych badań hormonalnych u kobiet i  badań hormonalnych u mężczyzn należą:

TSH, LH, FSH, testosteron, prolaktyna, estradiol, progesteron (głównie u kobiet).

Zaburzenia hormonalne – uciążliwe objawy u kobiet i mężczyzn

Na zaburzenia w gospodarce hormonalnej mogą wskazywać pewne objawy, które bywają często bagatelizowane – zarówno przez kobiety, jak i mężczyzn.

U kobiet do najbardziej charakterystycznych zaliczamy:

• zmiany trądzikowe,
• nieregularne cykle miesiączkowe,
• przebarwienia skóry,
• obniżone libido,
• nadmierne owłosienie (hirsutyzm).

Kiedy równowaga hormonalna zostaje zachwiana, kobieta może odczuwać również:

• przewlekłe zmęczenie,
• spadek nastroju,
• problemy z zasypianiem lub nadmierną senność,
• wahania masy ciała.

U mężczyzn zaburzenia hormonalne mogą objawiać się:

• spadkiem libido i problemami z erekcją,
• przewlekłym zmęczeniem i osłabieniem siły fizycznej,
• spadkiem masy mięśniowej,
• wzrostem tkanki tłuszczowej (szczególnie brzusznej),
• obniżeniem nastroju, rozdrażnieniem, a nawet objawami depresyjnymi,
• przerzedzeniem owłosienia (np. na twarzy lub ciele),
• zaburzeniami snu.

W każdym przypadku – niezależnie od płci – warto zwrócić uwagę na przewlekłe i nietypowe objawy, które mogą sugerować problemy z układem hormonalnym. Wczesna diagnostyka, wykrycie i leczenie zaburzeń hormonalnych pozwalają na poprawę jakości życia.

Zaburzenia hormonalne – jakie badania należy wykonać i kiedy?

Badania hormonalne wykonywane są z krwi i wymagają pojawienia się w punkcie pobrań po spełnieniu pewnych określonych warunków pobrania.

Na 24 do 72h przed pobraniem dobrze jest unikać stresu i wysiłku fizycznego, czyli czynników, które mogą wpłynąć na wyniki badań (stres – zwiększa stężenie prolaktyny, wysiłek fizyczny wpływa na stężenie testosteronu).

Kobieta:

Ze względu na cykliczność wydzielania hormonów ważne jest, aby krew została pobrana na początku cyklu miesiączkowego, najlepiej między 1. a 3 dniem cyklu.

Jeżeli kobieta jest w trakcie leczenia hormonalnego (np. antykoncepcja, hormonalna terapia zastępcza) zasadność wykonania badań, ale także czas pobrania krwi należy uzgodnić z lekarzem.

Kobieta i mężczyzna:

Oznaczenie stężenia prolaktyny wymaga bycia na czczo i pobrania krwi w godzinach porannych.

Oznaczenie stężenia hormonów – TSH, LH, FSH, testosteron, estradiol – nie wymaga bycia na czczo, natomiast do punktu pobrań należy zgłosić się rano.

Badanie prolaktyny (PRL)

Istotnym dla zdrowia – zarówno kobiet, jak i mężczyzn – hormonem jest prolaktyna. Produkuje ją przedni płat przysadki mózgowej. W organizmie kobiety odpowiada przede wszystkim za stymulację produkcji mleka po porodzie oraz wzrost gruczołów piersiowych w okresie ciąży.

U mężczyzn prolaktyna również pełni ważne funkcje – jej prawidłowy poziom jest niezbędny m.in. do utrzymania równowagi hormonalnej. Nadmiar prolaktyny (hiperprolaktynemia) może powodować:

• spadek libido,
• zaburzenia erekcji,
• obniżenie poziomu testosteronu,
• bezpłodność,
• a w rzadkich przypadkach – mlekotok (wydzielanie mleka z sutków).

U obu płci wskazaniem do oznaczenia PRL są m.in.:

• zaburzenia miesiączkowania (u kobiet),
• problemy z płodnością,
• spadek libido i zaburzenia seksualne (u mężczyzn),
• przewlekłe bóle głowy,
• zaburzenia widzenia (mogące sugerować obecność gruczolaka przysadki mózgowej).

Na wynik mogą wpływać różne czynniki – dlatego ważne jest, by na kilka godzin przed pobraniem krwi unikać wysiłku fizycznego, stresu, stosunków płciowych, a także stymulacji brodawek sutkowych, ponieważ każda z tych sytuacji może znacząco podnieść poziom PRL we krwi.

Badanie FSH

Hormon folikulotropowy (FSH) to jeden z najważniejszych hormonów regulujących funkcje rozrodcze – zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn. Produkowany jest przez przedni płat przysadki mózgowej, a jego wydzielanie kontrolowane jest przez mechanizm sprzężenia zwrotnego – głównie z udziałem estrogenów, progesteronu i testosteronu.

U kobiet FSH wpływa na przebieg cyklu miesiączkowego – stymuluje wzrost i dojrzewanie pęcherzyków Graafa w jajnikach, wspomaga produkcję estradiolu i progesteronu, a jego najwyższe stężenie przypada na fazę owulacyjną cyklu. Po menopauzie poziom FSH u kobiet rośnie, co ma znaczenie diagnostyczne.

U mężczyzn FSH odgrywa kluczową rolę w regulacji spermatogenezy – pobudza komórki Sertolego w jądrach, co wspiera:

• produkcję i dojrzewanie plemników,
• prawidłową czynność jąder.

Nieprawidłowy poziom FSH u mężczyzny może wskazywać na:

• niewydolność jąder (np. zespół Klinefeltera),
• uszkodzenie jąder (np. po chemioterapii, urazie, infekcji),
• zaburzenia hormonalne wtórne do chorób przysadki mózgowej.

Wskazania do badania FSH obejmują:

• u kobiet: zaburzenia miesiączkowania, podejrzenie niepłodności, wczesne objawy menopauzy, diagnostykę chorób przysadki i jajników,
• u mężczyzn: podejrzenie niepłodności, zaburzeń hormonalnych, chorób jąder, a także nieprawidłowego pokwitania u nastolatków.

Badanie FSH wykonuje się z krwi żylnej, najczęściej rano.

Progesteron

Progesteron (dawniej nazywany luteiną) to jeden z kluczowych hormonów płciowych wydzielanych przez jajniki. U kobiet umożliwia zagnieżdżenie zarodka w błonie śluzowej macicy oraz utrzymanie ciąży. Jego stężenie intensywnie wzrasta w fazie lutealnej cyklu miesiączkowego oraz we wczesnej ciąży. W początkowym okresie ciąży progesteron produkowany jest przez ciałko żółte, a w późniejszym – przez łożysko.

Obniżenie poziomu progesteronu w końcówce cyklu miesiączkowego prowadzi do złuszczania błony śluzowej macicy i wystąpienia krwawienia miesiączkowego. Objawy nadmiaru progesteronu mogą obejmować m.in. obrzęki kończyn, uczucie napięcia piersi, żylaki oraz senność.

Choć progesteron jest kojarzony głównie z funkcją rozrodczą u kobiet, występuje również w organizmie mężczyzn – choć w znacznie mniejszych ilościach.

U mężczyzn jest on:

• produkowany głównie w jądrach i nadnerczach,
• prekursorem testosteronu i kortyzolu – czyli niezbędnym ogniwem w syntezie innych hormonów steroidowych,
• zaangażowany w regulację układu nerwowego, działa uspokajająco i neuroprotekcyjnie.

Zbyt niski poziom progesteronu u mężczyzn może zaburzać równowagę hormonalną i wpływać pośrednio na:

• obniżenie poziomu testosteronu,
• problemy z libido,
• nadmiar estrogenów (ginekomastia, retencja wody),
• pogorszenie nastroju i zaburzenia snu.

Chociaż badanie poziomu progesteronu u mężczyzn wykonuje się rzadziej niż u kobiet, może być przydatne np. w diagnostyce niepłodności, ginekomastii czy podejrzenia zaburzeń osi podwzgórze–przysadka–gonady.

Badanie Estradiolu

Badania hormonalne uwzględniają także ocenę stężenia estradiolu – jednego z najważniejszych estrogenów, do których zaliczają się również estron i estriol.
Estradiol (17β-estradiol) jest produkowany głównie w jajnikach, w mniejszym stopniu w łożysku oraz przez tkankę tłuszczową – poprzez aromatyzację androgenów (głównie testosteronu).

U kobiet estradiol odpowiada za:

• rozwój żeńskich cech płciowych,
• regulację cyklu miesiączkowego,
• rozwój piersi,
• zwiększenie nawilżenia pochwy,
• ochronę naczyń krwionośnych i kości,
• rozwój mięśni miednicy,
• przyspieszenie metabolizmu.

U mężczyzn estradiol również występuje i pełni istotne funkcje – choć w znacznie niższym stężeniu niż u kobiet. Powstaje głównie w wyniku aromatyzacji testosteronu w tkance tłuszczowej.
Jest ważny m.in. dla:

• utrzymania równowagi hormonalnej – reguluje działanie osi podwzgórze–przysadka–jądra,
• dojrzewania plemników i płodności,
• mineralizacji kości – chroni przed osteoporozą,
• funkcji mózgu i układu krążenia,
• libido i erekcji (w odpowiednim zakresie – zarówno nadmiar, jak i niedobór mogą działać niekorzystnie).

Zbyt wysoki poziom estradiolu u mężczyzn może prowadzić do:

• ginekomastii (powiększenia gruczołów piersiowych),
• obniżenia libido,
• zaburzeń erekcji,
• retencji wody i tkanki tłuszczowej,
• obniżenia liczby plemników.

Zbyt niski poziom estradiolu może wiązać się z:

• zaburzeniami kostnymi (ryzyko osteoporozy),
• spadkiem libido,
• drażliwością i depresją,
• zaburzeniami metabolicznymi.

Badanie estradiolu we krwi wykonuje się u mężczyzn m.in.:

• w diagnostyce niepłodności,
• przy ginekomastii,
• w zaburzeniach libido i erekcji,
• przy podejrzeniu nowotworów hormonalnie czynnych,
• podczas terapii hormonalnej (np. testosteronem – w celu kontroli aromatyzacji).

Więcej na temat estradiolu przeczytasz tutaj: https://diag.pl/pacjent/estradiol-czym-jest-i-za-co-odpowiada/

Badanie testosteronu

Testosteron to kluczowy hormon płciowy, który pełni ważne funkcje zarówno w organizmie mężczyzn, jak i kobiet. U mężczyzn produkowany jest głównie w jądrach, a w mniejszym stopniu także w korze nadnerczy. U kobiet wytwarzany jest w jajnikach oraz nadnerczach – w znacznie niższym stężeniu niż u mężczyzn.

U mężczyzn testosteron odpowiada za:
• rozwój męskich cech płciowych (niski głos, zarost, owłosienie ciała),
• wzrost masy i siły mięśniowej,
• gęstość kości,
• libido i zdolność do erekcji,
• produkcję plemników,
• nastrój i poziom energii.

U kobiet testosteron pełni istotne funkcje, m.in.:
• wpływa na libido,
• wspiera rozwój masy mięśniowej i gęstość kości,
• uczestniczy w regulacji nastroju,
• odgrywa rolę w metabolizmie tłuszczów i cukrów,
• stanowi prekursor do produkcji estrogenów (poprzez aromatyzację).

Zbyt niski poziom testosteronu u mężczyzn może prowadzić do:
• obniżenia libido i zaburzeń erekcji,
• spadku masy mięśniowej i wzrostu tkanki tłuszczowej,
• zmęczenia, rozdrażnienia i obniżenia nastroju,
• problemów z koncentracją i snem,
• zmniejszenia owłosienia ciała i twarzy,
• niepłodności.

Zbyt wysoki poziom testosteronu u mężczyzn (np. w wyniku przyjmowania steroidów anabolicznych) może skutkować:
• agresją, trądzikiem, łysieniem,
• powiększeniem gruczołów piersiowych (ginekomastią) – w wyniku nadmiernej aromatyzacji,
• zmniejszeniem jąder i zahamowaniem własnej produkcji plemników.

U kobiet nadmiar testosteronu może prowadzić do:
• hirsutyzmu (nadmiernego owłosienia typu męskiego),
• trądziku i łojotoku,
• zaburzeń cyklu miesiączkowego,
• obniżenia tembru głosu,
• pogrubienia sylwetki i łysienia typu męskiego,
• problemów z płodnością.

Wskazania do badania testosteronu obejmują m.in.:
• zaburzenia libido i erekcji (u mężczyzn),
• niepłodność,
• objawy hiperandrogenizmu (u kobiet),
• nadmierne owłosienie, trądzik, łysienie,
• podejrzenie zespołu policystycznych jajników (PCOS),
• monitorowanie terapii hormonalnej,
• objawy przedwczesnego lub opóźnionego dojrzewania.

Badanie testosteronu wykonuje się z surowicy krwi, najczęściej w godzinach porannych (między 7:00 a 10:00), ponieważ wtedy jego stężenie jest najwyższe. Nie wymaga bycia na czczo, choć zaleca się unikanie wysiłku fizycznego i stresu na 24–48 godzin przed pobraniem. Więcej na temat testosteronu przeczytasz tutaj: https://diag.pl/pacjent/artykuly/poziom-testosteronu-a-wiek-tabela-uwarunkowania/

Hormony – wyniki powyżej normy

Podwyższone stężenie hormonów w organizmie może sygnalizować okresowe lub przewlekłe zaburzenia gospodarki hormonalnej, które mogą wiązać się z koniecznością leczenia pod okiem specjalisty.

Zwiększone stężenie TSH występuje w chorobach tarczycy, najczęściej w zapaleniu tarczycy typu Hashimoto, w wyniku którego dochodzi do produkcji przeciwciał przeciwko enzymowi biorącemu udział w syntezie hormonów tarczycy. Choroba Hashimoto to najczęstsza przyczyna niedoczynności tarczycy – aż w 95% dotyczy kobiet. Zbyt wysoki poziom TSH może występować także wtedy, gdy prowadzi się leczenie zastępcze hormonami tarczycy w niewystarczającej dawce.

Podwyższona prolaktyna (hiperprolaktynemia) obserwowana jest u głównie w przypadku gruczolaka przysadki (prolactinoma), w przebiegu niedoczynności tarczycy, anoreksji, zespołu policystycznych jajników (PCOS) oraz w niektórych chorobach nerek. Wzrost poziomu prolaktyny może być również skutkiem stosowania określonych leków: m.in. werapamilu, estrogenów, trójpierścieniowych leków przeciwdepresyjnych, metoklopramidu czy leków przeciwpsychotycznych.

Hormony – wyniki poniżej normy

Powodem do niepokoju mogą być zarówno zbyt wysokie, jak i zbyt niskie poziomy hormonów. Niedobory hormonów płciowych i przysadkowych mogą wpływać na samopoczucie, płodność, metabolizm i funkcjonowanie wielu układów organizmu – zarówno u kobiet, jak i mężczyzn.

Niski poziom prolaktyny może świadczyć o niewydolności przedniego płata przysadki mózgowej. U kobiet przyczyną może być tzw. zespół Sheehana (poporodowa martwica przysadki), ale niedobór prolaktyny może wystąpić również u obu płci po:

• urazach głowy,
• operacjach guzów przysadki,
• radioterapii okolic przysadki,
• chorobach zapalnych, takich jak gruźlica czy sarkoidoza.

Zbyt niski poziom FSH może świadczyć o zaburzeniach osi podwzgórze–przysadka–gonady. U kobiet po menopauzie naturalnie wzrasta, natomiast jego niedobór u dorosłych (obu płci) może prowadzić do:

• zaburzeń płodności,
• zaburzeń miesiączkowania u kobiet,
• upośledzenia spermatogenezy u mężczyzn.

Niski poziom progesteronu u kobiet jest objawem pierwotnej lub wtórnej niewydolności jajników, może wiązać się z cyklami bezowulacyjnymi lub zespołem policystycznych jajników (PCOS).
U mężczyzn, choć progesteron występuje w znacznie mniejszych ilościach, jego niski poziom może zaburzać równowagę hormonalną i pośrednio wpływać na libido, nastrój oraz poziom testosteronu.

Obniżony estradiol u kobiet może świadczyć o:

• niewydolności jajników (np. w przedwczesnej menopauzie),
• zaburzeniach cyklu miesiączkowego,
• konsekwencjach intensywnego treningu lub niedożywienia.

U mężczyzn zbyt niski estradiol (pochodzący głównie z aromatyzacji testosteronu) może wpływać negatywnie na:

• gęstość kości (ryzyko osteoporozy),
• libido,
• równowagę emocjonalną.

Niskie stężenie TSH może sugerować nadczynność tarczycy, zwłaszcza w przebiegu:

• choroby Gravesa i Basedowa,
• wola guzkowego toksycznego.
  Może też wynikać z pierwotnych uszkodzeń przysadki mózgowej – zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn – np. w przebiegu guzów, urazów lub zespołu Sheehana.

Badania hormonalne u kobiet i mężczyzn pozwalają na ocenę gospodarki hormonalnej, pomagają zrozumieć przyczyny zaburzeń nastroju, zmęczenia, trudności z płodnością, a także zmian w wyglądzie lub masie ciała. Odpowiednio dobrany panel badań hormonalnych, najlepiej wynikający z konsultacji z lekarzem, jest kluczem prawidłowej diagnostyki zaburzeń hormonalnych i stanowi podstawę znalezienia przyczyny doskwierających dolegliwości.

Dr n.med. Beata Skowron