Alergia na BMK – co warto wiedzieć?

Białko mleka krowiego (BMK) jest pierwszym obcym białkiem wprowadzanym do diety niemowląt. Produkty mleczne są głównym źródłem białka, kalorii i wapnia w diecie niemowląt i małych dzieci w wieku poniżej 2 lat. BMK należą do najczęstszych alergenów pokarmowych u niemowląt i dzieci z IgE-zależną alergią pokarmową i nadwrażliwością niezależną od IgE (np. nietolerancją). Postrzegana częstość występowania reakcji niepożądanych na BMK jest znacznie wyższa niż liczba prawdziwych przypadków alergii na białka mleka. 

Objawy reakcji na BMK są różnorodne – od łagodnych dolegliwości skórnych po poważne reakcje ze strony układu pokarmowego i oddechowego. Jak rozróżniać alergię na BMK od nietolerancji mleka? Czym różni się od nietolerancji laktozy? I wreszcie – jak skutecznie ją leczyć i unikać problematycznych składników w diecie? W tym artykule zostaną zawarte odpowiedzi na kluczowe pytania i rozwiane wątpliwości dotyczące alergii na BMK.

Alergia na białka mleka krowiego – czym jest?

Alergia na białka mleka krowiego (BMK) to nadmierna i nieprawidłowa reakcja układu immunologicznego na obecne w mleku białka (proteiny). Organizm alergika traktuje je jako zagrożenie, co prowadzi do uruchomienia mechanizmów obronnych, w tym produkcji swoistych dla białek mleka przeciwciał IgE (sIgE). Etap, w którym obecność swoistych przeciwciał IgE pozostaje bezobjawowa określany jest jako uczulenie. Mianem alergii (w tym wypadku na białka mleka) określane jest uczulenie objawowe tzn. manifestujące się klinicznie. Alergii na mleko krowie nie należy mylić z częstą w okresie niemowlęctwa nadwrażliwością/nietolerancją mleka w której biorą udział mechanizmy niezależne od swoistych dla białek mleka przeciwciał sIgE. 

Alergia a nietolerancja – kluczowe różnice

Często mylone pojęcia „alergia” i „nietolerancja” mleka krowiego oznaczają dwa zupełnie różne mechanizmy. Alergia BMK wiąże się z reakcją układu odpornościowego, który identyfikuje białka mleka jako szkodliwe i wywołuje stan zapalny w organizmie, w którego indukcji uczestniczą przeciwciała IgE. Objawy mogą obejmować wysypkę, obrzęk, problemy żołądkowo-jelitowe, a w skrajnych przypadkach nawet wstrząs anafilaktyczny. Natomiast nietolerancja mleka wynika z problemów trawiennych – organizm nie potrafi odpowiednio przyswoić składników mleka, co prowadzi do objawów takich jak wzdęcia, bóle brzucha czy biegunki, ale bez udziału układu immunologicznego.

Główne alergeny w mleku krowim

Alergenami określa się cząsteczki, na ogół białka (proteiny i glikoproteiny, czyli połączenia białka i reszt cukrowych), które indukują powstawanie swoistych IgE. Zdolność białek do stymulacji IgE może ulec redukcji lub zaniknąć po poddaniu po ogrzaniu (np. po gotowaniu). Białka mleka krowiego dzielą się na dwie główne grupy: kazeinę i białka serwatkowe. Kazeina, główny alergen mleka, stanowi około 80% białek mleka i jest szczególnie oporna na działanie wysokiej temperatury, dlatego przetwory mleczne, takie jak sery czy jogurty, nadal mogą wywoływać reakcję alergiczną. Białka serwatkowe, do których należą m.in. beta-laktoglobulina i alfa-laktoalbumina, również mają silne właściwości uczulające, ale są bardziej podatne na wpływ ciepła – denaturację podczas obróbki termicznej. To oznacza, że osoby z alergią na białka serwatkowe mogą lepiej tolerować mleko poddane długiej obróbce cieplnej, np. zawarte w wypiekach.

Alergia na białka mleka krowiego – objawy

Objawy nadwrażliwości na mleko krowie u niemowląt mogą być różnorodne, a symptomy mogą dotyczyć różnych układów organizmu. Najczęściej pojawiają się już w pierwszych miesiącach życia, co wiąże się z niedojrzałością układu trawiennego dziecka, a nieco później z nieprawidłowym działaniem układu odpornościowego. Alergia na białko mleka krowiego u niemowląt niesie za sobą ryzyko poważnych powikłań zdrowotnych, dlatego warto znać symptomy ze strony układu pokarmowego, skóry oraz układu oddechowego. 

Objawy ze strony układu pokarmowego

Układ pokarmowy jest jednym z pierwszych obszarów, w których mogą ujawniać się reakcje na BMK. Niemowlęta z alergią często cierpią na nawracające dolegliwości gastryczne, które bywają mylone z kolką niemowlęcą lub nietolerancją laktozy. Objawy mogą być szczególnie uciążliwe, ponieważ układ trawienny malucha nie jest jeszcze w pełni rozwinięty.

Najczęstsze symptomy obejmują:

• ulewanie i wymioty,
• biegunka lub zaparcia,
• kolki jelitowe,
• śluz i krew w stolcu,
• słaby przyrost masy ciała.

Zmiany skórne jako objaw alergii na BMK

Skóra niemowlęcia jest niezwykle wrażliwa i podatna na reakcje alergiczne powodowane przez alergeny pokarmowe. W przypadku alergii na białka mleka krowiego mogą pojawić się zmiany skórne, które bywają mylone z atopowym zapaleniem skóry (AZS) lub innymi dermatozami. Warto zwrócić uwagę na charakterystyczne objawy, które mogą świadczyć o uczuleniu na BMK.

Najczęściej występujące zmiany skórne to:

• wysypka i wypryski alergiczne – szczególnie w okolicach twarzy, szyi, zgięć łokciowych i kolanowych;
• świąd skóry – prowadzący do niepokoju i problemów ze snem;
• pokrzywka – czerwone, swędzące bąble mogą pojawiać się nagle i obejmować duże obszary ciała;
• obrzęk naczynioruchowy – rzadziej występujący, ale potencjalnie groźny obrzęk warg, powiek, a nawet dróg oddechowych.

Objawy skórne mogą pojawiać się zarówno bezpośrednio po spożyciu mleka krowiego, jak i po kilku godzinach czy nawet dniach, co utrudnia ich powiązanie z konkretnym alergenem.

Dolegliwości ze strony układu oddechowego

Choć alergia na BMK jest przede wszystkim alergią pokarmową, u niektórych niemowląt może manifestować się również objawami związanymi z górnymi i dolnymi drogami oddechowymi. Symptomy te mogą przypominać infekcje dróg oddechowych, co utrudnia ich właściwe rozpoznanie.

Do objawów alergii na BMK z układu oddechowego należą:

• przewlekły, wodnisty katar,
• nawracający kaszel, który nie ma związku z infekcją,
• świszczący oddech i duszność,
• obturacja oskrzeli, mogąca przypominać astmę oskrzelową.

Objawy te nie są tak częste jak zmiany skórne czy dolegliwości pokarmowe, jednak mogą świadczyć o cięższej postaci alergii i wymagają konsultacji lekarskiej.

Podczas gdy u większości dzieci nadwrażliwość na białka mleka krowiego ustępuje wraz z wiekiem, u części osób może utrzymywać się w dorosłości lub dopiero się ujawnić w życiu dorosłym. Objawy u dorosłych często przybierają inną formę niż u niemowląt – zamiast typowych reakcji żołądkowo-jelitowych dominować mogą przewlekłe dolegliwości skórne, migreny, a nawet objawy ze strony układu oddechowego. Ze względu na trudności diagnostyczne, wielu dorosłych przez lata nie zdaje sobie sprawy, że ich dolegliwości mogą wynikać z alergii.

Alergia na białka mleka krowiego – diagnostyka

Skuteczne rozpoznanie alergii na białka mleka krowiego (BMK) wymaga dokładnej diagnostyki, która pozwala odróżnić ją od innych schorzeń o podobnych objawach, takich jak nietolerancja laktozy czy nieswoiste reakcje pokarmowe. Proces ten jest wieloetapowy i powinien być prowadzony przez doświadczonego specjalistę – alergologa lub gastroenterologa dziecięcego. Nie istnieje jeden test na alergię na białko mleka krowiego.

Etap 1: Szczegółowy wywiad lekarski

Pierwszym krokiem w diagnostyce jest dokładny wywiad medyczny, w którym lekarz zbiera informacje dotyczące:

• rodzaju i nasilenia objawów,
• czasu ich wystąpienia po spożyciu mleka krowiego lub jego przetworów,
• ewentualnej rodzinnej historii alergii i chorób atopowych,
• wcześniejszych prób eliminacji produktów mlecznych i reakcji organizmu na ich odstawienie.

Wywiad lekarski pozwala na wstępne określenie czy objawy sugerują alergię IgE-zależną (reakcję natychmiastową) czy IgE-niezależną (reakcję opóźnioną).

Etap 2: Badania laboratoryjne – testy krwi

Jednym z podstawowych badań stosowanych w diagnostyce alergii na BMK jest oznaczenie w surowicy krwi swoistych przeciwciał IgE przeciwko poszczególnym białkom mleka krowiego. Obecność IgE świadczy o uczuleniu i sugeruje możliwość objawowej nadwrażliwości alergicznej, z ryzykiem rosnącym wraz ze stężeniem.

Najczęściej oznaczane są:

• IgE specyficzne dla pełnego ekstraktu mleka zawierającego wszystkie białka,
• IgE dla poszczególnych białek mleka, np. kazeiny, beta-laktoglobuliny, alfa-laktoalbuminy.

Diagnostyka oparta na identyfikacji sIgE dla cząsteczek poszczególnych składników mleka (komponentów) nosi nazwę diagnostyki komponentowej lub molekularnej. W niektórych przypadkach lekarz może zalecić panel alergiczny, obejmujący alergeny różnych rodzajów pokarmu, np. mleka, miesa, mąki etc. 

Etap 3: Testy skórne

Testy skórne punktowe (SPT, ang. Skin Prick Test) są kolejną metodą diagnostyczną stosowaną w przypadku alergii IgE-zależnej. Polegają na określeniu miejscowej reakcji nakłutej powierzchniowo skóry w miejscu naniesienia diagnostycznego ekstraktu alergenowego na. Nasilenie reakcji alergicznej oceniane jest na podstawie średnicy powstałego bąbla. 

Etap 4: Próba eliminacyjna i prowokacyjna

Złotym standardem diagnostycznym, zwłaszcza w przypadku alergii IgE-niezależnej, jest próba eliminacyjna i prowokacyjna. Prowokacja stanowi ostateczne potwierdzenie dotychczasowych ustaleń diagnostycznych.

• Próba eliminacyjna polega na całkowitym usunięciu mleka krowiego i jego przetworów z diety dziecka (lub matki karmiącej piersią) na okres 2-4 tygodni. Jeśli objawy ustępują, podejrzenie alergii jest wysokie.
• Test prowokacyjny przeprowadza się w warunkach szpitalnych pod ścisłą kontrolą lekarza. Polega na stopniowym wprowadzaniu mleka do diety i obserwacji reakcji organizmu. Jeśli wystąpią objawy alergii, test jest przerywany.

Europejska Akademia Alergologii i Immunologii Klinicznej (ang. EAACI) oraz Amerykańska Akademia Pediatrii uznają tę metodę za najpewniejszą w rozpoznawaniu alergii pokarmowej.

Etap 5: Dodatkowe badania specjalistyczne

W niektórych przypadkach lekarz może zalecić:

• badania histopatologiczne (biopsja jelita) – stosowane w ciężkich postaciach alergii z objawami ze strony przewodu pokarmowego (np. eozynofilowe zapalenie przełyku);
• pomiar poziomu eozynofilowego białka kationowego (ECP) lub kalprotektyny w kale – pomocne w ocenie stanu zapalnego w przewodzie pokarmowym.

Alergia na białka mleka krowiego – leczenie

Kiedy mija alergia na białko mleka krowiego?

Reakcje nadwrażliwości – nietolerancji mleka krowiego (BMK) zazwyczaj ustępuje wraz z wiekiem. Statystyki wskazują, że większość dzieci wyrasta z niej do 3-4. roku życia, choć u niektórych może utrzymywać się dłużej. W przypadku alergii IgE zależnej, w wieku 4-14 lat objawy skórne mogą się zmniejszać, natomiast objawy ze strony układu oddechowego i przewodu pokarmowego mogą się nasilać. Tempo ustępowania/zmiany objawów zależy od indywidualnej reakcji układu odpornościowego, stopnia nasilenia alergii oraz stosowania odpowiedniej diety eliminacyjnej. 

Leczenie i dieta eliminacyjna

Podstawą leczenia jest eliminacja produktów zawierających mleko krowie. U niemowląt karmionych piersią często konieczna jest dieta eliminacyjna matki, natomiast u dzieci karmionych mlekiem modyfikowanym lekarz może zalecić hydrolizaty białkowe lub w cięższych przypadkach preparaty elementarne.

U starszych dzieci, które wyrosły z alergii lub tolerują białka mleka w niewielkich ilościach, można stopniowo wprowadzać mleko krowie pod kontrolą lekarza. W przypadku utrzymującej się alergii warto wybierać napoje roślinne wzbogacone w wapń i witaminy jako alternatywę.

Szczepienia i pielęgnacja skóry

Dzieci z ciężką alergią na białka mleka, zwłaszcza po wstrząsie anafilaktycznym, wymagają indywidualnego podejścia do szczepień. W niektórych przypadkach kalendarz szczepień może być modyfikowany – decyzję podejmuje lekarz prowadzący. 

Alergia na BMK często objawia się zmianami skórnymi, dlatego zaleca się emolienty do codziennej pielęgnacji oraz w razie potrzeby maści przeciwzapalne (steroidowe lub inhibitory kalcyneuryny) w przypadku nasilonych objawów.

Alergia na białko mleka krowiego – co jeść? 

Dieta dziecka z alergią musi być starannie zaplanowana, aby dostarczyć wszystkich niezbędnych składników odżywczych. Podstawą są:

• warzywa i owoce,
• chude mięso i ryby,
• produkty zbożowe,
• zamienniki mleka wzbogacone w wapń i witaminy.

Bardzo ważne jest dokładne czytanie etykiet, ponieważ białka mleka krowiego mogą znajdować się w produktach, w których ich obecność nie jest oczywista.

Alergia na BMK u większości dzieci ustępuje samoistnie, ale wymaga odpowiedniej diety i kontroli medycznej. Wczesna diagnoza i eliminacja alergenów (prowadzona ściśle wg zaleceń lekarza!) pomagają uniknąć poważniejszych powikłań oraz zapewniają dziecku prawidłowy rozwój.

Mgr Agnieszka Nowak